ដោយ​ចាក់ឫស​ក្នុង​ប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ និង​ប្រពៃណី​នៃ​ប្រទេស​នីមួយៗ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​មាន​ទម្រង់​ចម្រុះ និង​អភិវឌ្ឍន៍​តាម​មាគ៌ា​ដែល​បានជ្រើសរើស​ដោយ​ប្រជាជន​នៃ​ប្រទេស​នានា ដោយ​ផ្អែកលើ​ការយល់ដឹង និង​ន​វា​នុ​វត្ត​ន៍​របស់​ពួកគេ​។ ដូចនេះ រដ្ឋ​នីមួយៗ​គួរតែមាន​ការទទួល​ខុស​ត្រូវ​ដាច់ដោយឡែក​ក្នុងការ​រក្សា​និង​លើកកម្ពស់​គោលការណ៍​ដែល​ផ្តោតលើ​ការកែទម្រង់​សណ្តាប់ធ្នាប់​ពិភពលោក និង​គំនិត​បែប​ចូលរួម​ក្នុងការ​គោរព​គ្នា​ទៅវិញទៅមក​ចំពោះ​អធិប​តេ​យ្យ​ភាព​នយោបាយ​របស់​ប្រទេស​នានា និង​ចៀសវាង​ជម្លោះ​ពី​ខាងក្រៅ ដែលជា​ចំណុច​ស្នូល​នៃ​ទំនាក់ទំនង​អន្តរជាតិ និង​គោលនយោបាយ​ការបរទេស​របស់​ប្រទេស​នីមួយៗ​។​

​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​មិនមាន​សំណុំ​ស្ថាប័ន​តែមួយគត់ និង​លក្ខណពិសេស​តែមួយគត់​ដែល​អាចអនុវត្ត​បានជា​សកល​នោះទេ​។ ទម្រង់​ជាក់លាក់​ដែល​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​កើតឡើង​ក្នុង​ប្រទេសមួយ ត្រូវ​មានការ​​ជាប់​ពាក់ព័ន្ធ​យ៉ាង​ទូលំទូលាយ​ជាមួយនឹង​ស្ថានការណ៍​ន​យោ​បាយ សង្គម និង​សេដ្ឋកិច្ច​ដែលមាន​ស្រាប់​នៅក្នុង​ប្រទេស​នោះ​។ គេ​មិនអាច​យក​ពូជ​លទ្ធិ​ប្រជា​ធិ​ប​តេ​យ្យ​ពី​ប្រទេស​១​ទៅ​សាបព្រោះ​នៅ​ប្រទេស​១​ទៀត​ដោយ​សង្ឃឹម​ទទួលបាន​លទ្ធផល​ដូចគ្នា​នោះទេ​។​

​ដូច្នេះ គ្មាន​ប្រទេស​ណាមួយ​មាន​សិទ្ធិ​ប្រើប្រាស់​មនោគមន៍វិជ្ជា​និង​គុណ​តម្លៃ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ជា​ឧបករណ៍​ដើម្បី​បង្ក្រាប​ឬ​សម្លុត​ប្រទេស​ដទៃ និង​ជំរុញ​យុទ្ធសាស្ត្រ ភូមិសាស្ត្រ​នយោបាយ​របស់ខ្លួន ញុះញង់​ឱ្យមាន​ការបែកបាក់ និង​ការប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា​លើ​ឆាក​អន្តរជាតិ និង​ជំរុញ​ពិភពលោក​ឱ្យ​ត្រឡប់​ទៅរក​សម័យ​សង្គ្រាម​ត្រជាក់​ដ៏​គ្រោះថ្នាក់ ដោយ​ឈរលើ​លេស​នៃ​ការលើកស្ទួយ​លទ្ធិ​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ​។​

​ការបង្ក​ឱ្យមាន​ការបែកបាក់ និង​ការប្រឈមមុខ​ដាក់គ្នា​ក្នុងនាម​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គឺ​គ្មានអ្វី​ក្រៅពី​ការជាន់​ឈ្លី និង​ក្បត់​ស្មារតី និង​តម្លៃ​នៃ​លទ្ធិ​ប្រជា​ធិ​ប​តេ​យ្យ​នោះទេ​។ ការណ៍​នេះ​នឹង​នាំមក​នូវ​ភាពចលាចល និង​ភាពវឹកវរ​ដល់​ពិភពលោក​ហើយ​បំផ្លាញ​សន្តិភាព និង​ការអភិវឌ្ឍ​។ ប្រការនេះ​គួរតែ​ត្រូវបាន​សហគមន៍​អន្តរ​ជាតិ​ទប់ទល់ និង​ប្រឆាំង​ជា​ដាច់​ខាត​។

​ពិភពលោក​ចាំបាច់​ត្រូវ​គិតគូរ​ពី​មតិសាធារណៈ​ជាស​កល និង​ប្រមែប្រមូល​ថាមពល​បន្ថែមទៀត​ដោយ​ការរួបរួម​គ្នា ហើយ​ប្រជាជន ប្រទេស និង​តំបន់​ទាំង​អស់​គួរតែ​ចូលរួម​ក្នុង​កិច្ចខិតខំ​ប្រឹងប្រែង​នេះ​ដោយ​ផ្តោតលើ​ការកសាង​ឯកច្ឆន្ទ​មតិ​ពហុភាគី​និយម​។

​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គឺជា​សិទ្ធិ​របស់​ប្រជាជន​នៅ​គ្រប់​ប្រទេស​ទាំងអស់ មិនមែនជា​សិទ្ធិ​របស់​ប្រទេសមួយ​ចំនួន​ណា​នោះទេ​។ ប្រទេសមួយ​មាន​ប្រជាធិបតេយ្យ​ឬ​អត់ គួរតែ​កំណត់ដោយ​ប្រជាជន​នៃ​ប្រទេស​នោះ ពីព្រោះ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​មាន​ទម្រង់​ជាច្រើន​ខុសៗ​គ្នា​។ ការ​អនុវត្ត​ការអះអាង​នូវ​គំរូ​តែ​១​នៃ​រចនាសម្ព័ន្ធ​នយោបាយ​ដោយ​មិន​អើពើ​នឹង​សញ្ញាណ​នៃ​តម្លៃ​រួម​របស់​មនុស្សជាតិ គឺ​មិនមាន​មូលដ្ឋាន​ប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ​។​

​សន្តិភាព ការអភិវឌ្ឍ ភាព​ត្រឹមត្រូវ យុត្តិធម៌ ប្រជាធិបតេយ្យ និង​សេរីភាព គឺជា​តម្លៃ​រួម​របស់​មនុស្សជាតិ​។ មាគ៌ា​របស់​ប្រទេសមួយ​ជោគជ័យ​ឬ​អត់ គឺ​អាស្រ័យ​ការឆ្លើយតប​របស់​ប្រទេស​នោះ​ចំពោះ​តថភាព​ជាក់ស្តែង​ស្របតាម​និន្នាការ​នៃ​សម័យកាល ហើយ​នាំមក​នូវ​ការអភិវឌ្ឍ​សេដ្ឋកិច្ច ស្ថិរភាព​សង្គម និង​វឌ្ឍនភាព និង​ការលើកកម្ពស់​គុណភាព​ជីវិត និង​ជីវភាព​រស់នៅ​របស់​ប្រជាជន​។​

​ដូច្នេះ លក្ខណវិនិច្ឆ័យ​ជា​មូលដ្ឋាន​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​គួរតែ​គិតគូរ​អំពី​ប្រជាជន ថា​តើ​ពួកគេ​មាន​សិទ្ធិ​ក្នុងការ​គ្រប់គ្រង​ប្រទេស​របស់​ពួកគេ​ដែរឬទេ​, ថា​តើ​តម្រូវការ​របស់​ពួកគេ​ត្រូវបាន​បំពេញ​ដែរឬទេ​, និង​ថា​តើ​ពួកគេ​មាន​អារម្មណ៍​ពេញចិត្ត​ពេញ​ថ្លើម​និង​មាន​សុភមង្គល​ដែរឬទេ​។ បើ​ប្រជាជន​គ្រាន់តែ​ភ្ញាក់ខ្លួន​នៅពេល​បោះឆ្នោត ហើយ​បង្ខំ​ឱ្យនៅ​ស្ងៀម​បន្ទាប់ពី​ការបោះឆ្នោត​រួច​, បើ​ប្រជាជន​គ្រាន់តែ​ត្រូវបាន​បម្រើ​ដោយ​ពាក្យស្លោក​ដ៏​ផ្អែមល្ហែម​ពេល​ឃោសនាបោះឆ្នោត តែ​ត្រូវបាន​បំបិទមាត់​ក្រោយ​ការបោះ​ឆ្នោត​,​បើ​ប្រជាជន​ត្រូវបាន​គេ​អន្ទង​ពេល​ហែប​ក្ស តែ​ត្រូវ​ទុក​ឱ្យនៅ​រងា​ក្រោយពេល​ហែប​ក្ស​។​ស្ថានភាព​បែបនេះ​មិនមែនជា​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ពិតប្រាកដ​ទេ​។

​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​មិនមែនជា​គ្រឿងអលង្ការ សម្រាប់​ការ​​តុបតែង​លម្អ​នោះទេ​,​លទ្ធិ​ប្រជា​​ធិបតេយ្យ​គួរតែ​ត្រូវបាន​ប្រើប្រាស់​ដើម្បី​ដោះស្រាយ​បញ្ហា​ដែល​ប្រជាជន​ចង់​ដោះស្រាយ​។​

​ការឈាន​ដល់​ការឯកភាព​គ្នា​ជា​ឯកច្ឆន្ទ​លើ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​គឺ​តម្លៃ​រួម​របស់​មនុស្សជាតិ​។ តែ​ទោះជា​បែបនេះ​ក្តី ប្រទេស​លោក​ខាងលិច​មួយចំនួន​បាន​អះអាង​ម្តង​ហើយ​ម្តង​ទៀតថា នឹង​លើកកម្ពស់ «​លទ្ធិ​ប្រជា​ធិ​ប​​តេ​យ្យ​» និង «​សិទ្ធិមនុស្ស​» ​ខណៈពេលដែល​ពួកគេ​កំពុង​ប្រើប្រាស់​អំណាច​របស់ខ្លួន​ដើម្បី​បំផ្លាញ​ប្រព័ន្ធ​នយោបាយ​នៃ​ប្រទេស​ដែល​មិន​អនុវត្តតាម​គំរូ​ដែល​ពួកគេ​បាន​គូសវាស​។​

​គោលបំណង​របស់​ប្រទេស​លោកខាងលិច​បែបនេះ គឺ​ដើម្បី​ចាប់ជំរិត​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ សំដៅ​គ្រប់គ្រង​ពិភពលោក​ទាំង​​មូល និង​ប្រឌិត​ឱ្យមាន​​ «​ការ​ភ័យ​ខ្លាច​អំពី​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​» ដើម្បី​បំផុសស្មារតី​នៃ​សង្គ្រាម​ត្រជាក់​។

​ក្នុងការ​ប៉ុនប៉ង​បង្វែរ​ការយកចិត្តទុកដាក់​ពី​ភាព​បរា​ជ័យ និង​បញ្ហា​ក្នុងស្រុក​របស់ខ្លួន រដ្ឋ​ដែលមាន​កេរដំណែល​សេរី​និយម​ទាំងនេះ បាន​បង្វែរ​ការ​ស្តីបន្ទោស​ទៅកាន់​ប្រទេស​ផ្សេងទៀត​។ សូម​ក្រឡេកមើល​ប្រទេស​អា​ហ្វ​ហ្គា​នី​ស្ថាន អ៊ីរ៉ា​ក់ លី​ប៊ី ទុយ​នេ​ស៊ី សូ​ម៉ាលី ស៊ី​រី និង​យេ​ម៉ែន ជា​ឧទាហរណ៍​ស្រាប់​។ ប្រទេស​ទាំងនេះ និង​ប្រជាជន​របស់ខ្លួន​ត្រូវបាន​វាយ​ប្រហារ និង​បន្ត​រង​ទុក្ខ​ខ្លោចផ្សា​ក្រោម​ស្លាក​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​និង​សិទ្ធិមនុស្ស​។

​គេ​មិនត្រូវ​សម្លឹងមើល​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​តែ​ទៅលើ​មូលដ្ឋាន​នៃ​ប្រព័ន្ធ​នយោបាយ​របស់​ប្រទេស​ដោយ​ព្រងើយកន្តើយ​នឹង​ពិពិធ​ភាព​ឬ​ភាព​ចម្រុះ​នៃ​អរិយធម៌​នៃ​ប្រទេស​នោះបាន​ឡើយ​។ សង្គម​អាស៊ី​បង្ហាញឱ្យឃើញ​ពី​ពិពិធ​ភាព​ដ៏​អស្ចារ្យ​អរិយធម៌​បុរាណ វប្ប​ធម៌​សម្បូរបែប ភាព​ចម្រុះ​ពណ៌ និង​ពិពិធ​ភាព​ប្រៀប​ដូច​សួនច្បារ​ដ៏​ស្រស់បំព្រង​ប្រកបដោយ​ផ្កា​ចម្រុះ​ពណ៌ ដែល​ចាក់ឫស​យ៉ាងជ្រៅ​នៅក្នុង​អរិយធម៌​អាស៊ី ហើយ​ឥឡូវនេះ​កំពុង​រីក​ស្គុសស្គាយ​ដោយ​ការចាក់​បញ្ចូល​នូវ​ថាមពល​ថ្មី​។ គេ​មិនអាច​យល់ និង​ស្គាល់​តម្លៃ​នៃ​សង្គម​អាស៊ី​ដោយ​មិនមាន​ការយល់ដឹង​ឱ្យ​ស៊ីជម្រៅ​អំពី​អរិយធម៌​ពិសេស​របស់​អាស៊ី​បានទេ​។

​លក្ខណពិសេស​ដាច់​ដោយឡែក​នៃ​អរិយធម៌​មិន​ខុសពី​លក្ខណពិសេស​ដាច់​ដោយ​ឡែក​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ​។ ពិពិធ​ភាព​ដ៏​សម្បូរបែប​និង​ភាពរស់រវើក នៃ​អរិយធម៌​ត្រូវបាន​ឆ្លុះបញ្ចាំង​នៅក្នុង​ទម្រង់​ផ្សេងៗ​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​។

លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​មិនមាន​លក្ខណៈ​ឯកសណ្ឋាន និង​ការ​​កំណត់​រចនាសម្ព័ន្ធ​តែមួយគត់​ទេពី​ព្រោះ​ពិភពលោក​មាន​ភាព​ចម្រុះ​ផ្នែក​នយោបាយ និង​វប្បធម៌​។​

​មាន​វិធីសាស្ត្រ​ជាច្រើន​ដែល​ប្រទេស​នានា​អាចអនុវត្ត​លទ្ធិ​ប្រជាធិបតេយ្យ​បាន ហើយក៏​មិនមាន​គំរូ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ណាមួយ​អាច​យកទៅ​អនុវត្តបាន​គ្រប់​ប្រទេស​នោះទេ​។ ប្រទេស​នីមួយៗ​មាន​ប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ អរិយ​​ធម៌ ទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណី និង​លក្ខខណ្ឌ​ជាតិ​ផ្សេងៗ​គ្នា គួរតែរៀបចំ​ទម្រង់​នៃ​លទ្ធិ​ប្រជា​ធិ​ប​តេ​យ្យ​ដែល​សមស្រប​បំផុត​ទៅនឹង​លក្ខណពិសេស និង​តថភាព​ជាក់ស្តែង​របស់​ពួកគេ​។

​គ្មាន​ប្រទេស​ណាមួយ​មាន​សិទ្ធិ​ផ្តាច់​​មុខ​ក្នុង​ការកំណត់​លើ​និយម​ន័យ​នៃ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​នោះទេ ហើយក៏​មិនអាច​កំណត់​សិទ្ធិ​របស់​ប្រជាជន​ក្នុងការ​ស្វែង​យល់ និង​ជ្រើសរើស​គំរូ​នៃ​លទ្ធិ​​ប្រជាធិបតេយ្យ​ដែល​ស័ក្តិសម​បំផុត​សម្រាប់​ប្រទេសជាតិ​របស់​ពួកគេ​ដែរ​។ ដូច​សុភាសិត​មួយ​លើកឡើងថា មានតែ​អ្នក​ពាក់​ស្បែក​ជើងទេ ទើប​ដឹងថា ស្បែក​ជើង​នោះ​ត្រូវ​នឹង​ជើង​គេ​ឬ​អត់​។

​ស្រដៀង​គ្នា​នេះដែរ ការវិនិច្ឆ័យ​ថា ប្រព័ន្ធ​នយោបាយ​ដែល​អនុវត្ត​ដោយ​រដ្ឋាភិបាល​នៃ​ប្រទេសមួយ​មាន​លក្ខណៈ​ប្រជាធិបតេយ្យ​ឬ​អត់​គឺ​មានតែ​ប្រជាជន​នៃ​ប្រទេស​នោះទេ​ទើប​វិនិច្ឆ័យ​បាន​គឺ​មិនមែន​មជ្ឈដ្ឋាន​ខាងក្រៅ និង​ក្រុម​ណាមួយ​ជា​អ្នក​វិនិច្ឆ័យ​នោះទេ​។​

​មានតែ​លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ​ដែល​ប្រកាន់​យកគុណ​តម្លៃ​របស់​មនុស្ស​ជាតិ​ជា​ស្នូល​ទេ ដែល​អាច​ជំរុញ លើកកម្ពស់ និង​ពង្រឹង​សន្តិភាព​និង​ភាពសុខដុមរមនា​ក្នុង​តំបន់​និង​ពិភពលោក ធានា​ឱ្យ​មនុស្ស​ជាតិ​រស់នៅ​ដោយ​សេចក្តីថ្លៃថ្នូរ ជួយ​មនុស្សជាតិ​ឱ្យ​យោគយល់​គ្នា និង​គោរព​ពិពិធ​ភាព​នៃ​អរិយ​ធម៌ និង​ពង្រឹង​បន្ថែមទៀត​នូវ​បរិ​​យា​ប័ន្ន​ដែល​នឹង​ជំរុញ​ឱ្យ​សា​ធា​​រណ​ជន​ពិភពលោក​ទទួលយក​នូវ​ភាពខុសគ្នា​នៅក្នុង​អរិយធម៌ ដើម្បី​ជួយ​កសាង​សហគមន៍​ដែលមាន​អនាគត​រួមគ្នា​សម្រាប់​មនុស្សជាតិ ដោយ​នឹងមិន​ទុក​នរណាម្នាក់​ឱ្យនៅ​ឯកា​នៅលើ​មាគ៌ា​នៃ​ការអភិវឌ្ឍ​ឡើយ​៕

​លោក គិ​ន ភា ប្រធាន​វិទ្យា​ស្ថាន​ទំនាក់ទំនង​អន្តរជាតិ​នៃ​កម្ពុជា រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា​