ដោយចាក់ឫសក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ និងប្រពៃណីនៃប្រទេសនីមួយៗ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមានទម្រង់ចម្រុះ និងអភិវឌ្ឍន៍តាមមាគ៌ាដែលបានជ្រើសរើសដោយប្រជាជននៃប្រទេសនានា ដោយផ្អែកលើការយល់ដឹង និងនវានុវត្តន៍របស់ពួកគេ។ ដូចនេះ រដ្ឋនីមួយៗគួរតែមានការទទួលខុសត្រូវដាច់ដោយឡែកក្នុងការរក្សានិងលើកកម្ពស់គោលការណ៍ដែលផ្តោតលើការកែទម្រង់សណ្តាប់ធ្នាប់ពិភពលោក និងគំនិតបែបចូលរួមក្នុងការគោរពគ្នាទៅវិញទៅមកចំពោះអធិបតេយ្យភាពនយោបាយរបស់ប្រទេសនានា និងចៀសវាងជម្លោះពីខាងក្រៅ ដែលជាចំណុចស្នូលនៃទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិ និងគោលនយោបាយការបរទេសរបស់ប្រទេសនីមួយៗ។
លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមិនមានសំណុំស្ថាប័នតែមួយគត់ និងលក្ខណពិសេសតែមួយគត់ដែលអាចអនុវត្តបានជាសកលនោះទេ។ ទម្រង់ជាក់លាក់ដែលលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យកើតឡើងក្នុងប្រទេសមួយ ត្រូវមានការជាប់ពាក់ព័ន្ធយ៉ាងទូលំទូលាយជាមួយនឹងស្ថានការណ៍នយោបាយ សង្គម និងសេដ្ឋកិច្ចដែលមានស្រាប់នៅក្នុងប្រទេសនោះ។ គេមិនអាចយកពូជលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពីប្រទេស១ទៅសាបព្រោះនៅប្រទេស១ទៀតដោយសង្ឃឹមទទួលបានលទ្ធផលដូចគ្នានោះទេ។
ដូច្នេះ គ្មានប្រទេសណាមួយមានសិទ្ធិប្រើប្រាស់មនោគមន៍វិជ្ជានិងគុណតម្លៃប្រជាធិបតេយ្យជាឧបករណ៍ដើម្បីបង្ក្រាបឬសម្លុតប្រទេសដទៃ និងជំរុញយុទ្ធសាស្ត្រ ភូមិសាស្ត្រនយោបាយរបស់ខ្លួន ញុះញង់ឱ្យមានការបែកបាក់ និងការប្រឈមមុខដាក់គ្នាលើឆាកអន្តរជាតិ និងជំរុញពិភពលោកឱ្យត្រឡប់ទៅរកសម័យសង្គ្រាមត្រជាក់ដ៏គ្រោះថ្នាក់ ដោយឈរលើលេសនៃការលើកស្ទួយលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។
ការបង្កឱ្យមានការបែកបាក់ និងការប្រឈមមុខដាក់គ្នាក្នុងនាមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គឺគ្មានអ្វីក្រៅពីការជាន់ឈ្លី និងក្បត់ស្មារតី និងតម្លៃនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ ការណ៍នេះនឹងនាំមកនូវភាពចលាចល និងភាពវឹកវរដល់ពិភពលោកហើយបំផ្លាញសន្តិភាព និងការអភិវឌ្ឍ។ ប្រការនេះគួរតែត្រូវបានសហគមន៍អន្តរជាតិទប់ទល់ និងប្រឆាំងជាដាច់ខាត។
ពិភពលោកចាំបាច់ត្រូវគិតគូរពីមតិសាធារណៈជាសកល និងប្រមែប្រមូលថាមពលបន្ថែមទៀតដោយការរួបរួមគ្នា ហើយប្រជាជន ប្រទេស និងតំបន់ទាំងអស់គួរតែចូលរួមក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងនេះដោយផ្តោតលើការកសាងឯកច្ឆន្ទមតិពហុភាគីនិយម។
លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គឺជាសិទ្ធិរបស់ប្រជាជននៅគ្រប់ប្រទេសទាំងអស់ មិនមែនជាសិទ្ធិរបស់ប្រទេសមួយចំនួនណានោះទេ។ ប្រទេសមួយមានប្រជាធិបតេយ្យឬអត់ គួរតែកំណត់ដោយប្រជាជននៃប្រទេសនោះ ពីព្រោះលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមានទម្រង់ជាច្រើនខុសៗគ្នា។ ការអនុវត្តការអះអាងនូវគំរូតែ១នៃរចនាសម្ព័ន្ធនយោបាយដោយមិនអើពើនឹងសញ្ញាណនៃតម្លៃរួមរបស់មនុស្សជាតិ គឺមិនមានមូលដ្ឋានប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។
សន្តិភាព ការអភិវឌ្ឍ ភាពត្រឹមត្រូវ យុត្តិធម៌ ប្រជាធិបតេយ្យ និងសេរីភាព គឺជាតម្លៃរួមរបស់មនុស្សជាតិ។ មាគ៌ារបស់ប្រទេសមួយជោគជ័យឬអត់ គឺអាស្រ័យការឆ្លើយតបរបស់ប្រទេសនោះចំពោះតថភាពជាក់ស្តែងស្របតាមនិន្នាការនៃសម័យកាល ហើយនាំមកនូវការអភិវឌ្ឍសេដ្ឋកិច្ច ស្ថិរភាពសង្គម និងវឌ្ឍនភាព និងការលើកកម្ពស់គុណភាពជីវិត និងជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាជន។
ដូច្នេះ លក្ខណវិនិច្ឆ័យជាមូលដ្ឋាននៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យគួរតែគិតគូរអំពីប្រជាជន ថាតើពួកគេមានសិទ្ធិក្នុងការគ្រប់គ្រងប្រទេសរបស់ពួកគេដែរឬទេ, ថាតើតម្រូវការរបស់ពួកគេត្រូវបានបំពេញដែរឬទេ, និងថាតើពួកគេមានអារម្មណ៍ពេញចិត្តពេញថ្លើមនិងមានសុភមង្គលដែរឬទេ។ បើប្រជាជនគ្រាន់តែភ្ញាក់ខ្លួននៅពេលបោះឆ្នោត ហើយបង្ខំឱ្យនៅស្ងៀមបន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតរួច, បើប្រជាជនគ្រាន់តែត្រូវបានបម្រើដោយពាក្យស្លោកដ៏ផ្អែមល្ហែមពេលឃោសនាបោះឆ្នោត តែត្រូវបានបំបិទមាត់ក្រោយការបោះឆ្នោត,បើប្រជាជនត្រូវបានគេអន្ទងពេលហែបក្ស តែត្រូវទុកឱ្យនៅរងាក្រោយពេលហែបក្ស។ស្ថានភាពបែបនេះមិនមែនជាលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពិតប្រាកដទេ។
លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមិនមែនជាគ្រឿងអលង្ការ សម្រាប់ការតុបតែងលម្អនោះទេ,លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យគួរតែត្រូវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាដែលប្រជាជនចង់ដោះស្រាយ។
ការឈានដល់ការឯកភាពគ្នាជាឯកច្ឆន្ទលើលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យគឺតម្លៃរួមរបស់មនុស្សជាតិ។ តែទោះជាបែបនេះក្តី ប្រទេសលោកខាងលិចមួយចំនួនបានអះអាងម្តងហើយម្តងទៀតថា នឹងលើកកម្ពស់ «លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ» និង «សិទ្ធិមនុស្ស» ខណៈពេលដែលពួកគេកំពុងប្រើប្រាស់អំណាចរបស់ខ្លួនដើម្បីបំផ្លាញប្រព័ន្ធនយោបាយនៃប្រទេសដែលមិនអនុវត្តតាមគំរូដែលពួកគេបានគូសវាស។
គោលបំណងរបស់ប្រទេសលោកខាងលិចបែបនេះ គឺដើម្បីចាប់ជំរិតលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ សំដៅគ្រប់គ្រងពិភពលោកទាំងមូល និងប្រឌិតឱ្យមាន «ការភ័យខ្លាចអំពីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ» ដើម្បីបំផុសស្មារតីនៃសង្គ្រាមត្រជាក់។
ក្នុងការប៉ុនប៉ងបង្វែរការយកចិត្តទុកដាក់ពីភាពបរាជ័យ និងបញ្ហាក្នុងស្រុករបស់ខ្លួន រដ្ឋដែលមានកេរដំណែលសេរីនិយមទាំងនេះ បានបង្វែរការស្តីបន្ទោសទៅកាន់ប្រទេសផ្សេងទៀត។ សូមក្រឡេកមើលប្រទេសអាហ្វហ្គានីស្ថាន អ៊ីរ៉ាក់ លីប៊ី ទុយនេស៊ី សូម៉ាលី ស៊ីរី និងយេម៉ែន ជាឧទាហរណ៍ស្រាប់។ ប្រទេសទាំងនេះ និងប្រជាជនរបស់ខ្លួនត្រូវបានវាយប្រហារ និងបន្តរងទុក្ខខ្លោចផ្សាក្រោមស្លាកលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនិងសិទ្ធិមនុស្ស។
គេមិនត្រូវសម្លឹងមើលលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យតែទៅលើមូលដ្ឋាននៃប្រព័ន្ធនយោបាយរបស់ប្រទេសដោយព្រងើយកន្តើយនឹងពិពិធភាពឬភាពចម្រុះនៃអរិយធម៌នៃប្រទេសនោះបានឡើយ។ សង្គមអាស៊ីបង្ហាញឱ្យឃើញពីពិពិធភាពដ៏អស្ចារ្យអរិយធម៌បុរាណ វប្បធម៌សម្បូរបែប ភាពចម្រុះពណ៌ និងពិពិធភាពប្រៀបដូចសួនច្បារដ៏ស្រស់បំព្រងប្រកបដោយផ្កាចម្រុះពណ៌ ដែលចាក់ឫសយ៉ាងជ្រៅនៅក្នុងអរិយធម៌អាស៊ី ហើយឥឡូវនេះកំពុងរីកស្គុសស្គាយដោយការចាក់បញ្ចូលនូវថាមពលថ្មី។ គេមិនអាចយល់ និងស្គាល់តម្លៃនៃសង្គមអាស៊ីដោយមិនមានការយល់ដឹងឱ្យស៊ីជម្រៅអំពីអរិយធម៌ពិសេសរបស់អាស៊ីបានទេ។
លក្ខណពិសេសដាច់ដោយឡែកនៃអរិយធម៌មិនខុសពីលក្ខណពិសេសដាច់ដោយឡែកនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ។ ពិពិធភាពដ៏សម្បូរបែបនិងភាពរស់រវើក នៃអរិយធម៌ត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងនៅក្នុងទម្រង់ផ្សេងៗនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។
លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមិនមានលក្ខណៈឯកសណ្ឋាន និងការកំណត់រចនាសម្ព័ន្ធតែមួយគត់ទេពីព្រោះពិភពលោកមានភាពចម្រុះផ្នែកនយោបាយ និងវប្បធម៌។
មានវិធីសាស្ត្រជាច្រើនដែលប្រទេសនានាអាចអនុវត្តលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យបាន ហើយក៏មិនមានគំរូប្រជាធិបតេយ្យណាមួយអាចយកទៅអនុវត្តបានគ្រប់ប្រទេសនោះទេ។ ប្រទេសនីមួយៗមានប្រវត្តិសាស្ត្រ វប្បធម៌ អរិយធម៌ ទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណី និងលក្ខខណ្ឌជាតិផ្សេងៗគ្នា គួរតែរៀបចំទម្រង់នៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលសមស្របបំផុតទៅនឹងលក្ខណពិសេស និងតថភាពជាក់ស្តែងរបស់ពួកគេ។
គ្មានប្រទេសណាមួយមានសិទ្ធិផ្តាច់មុខក្នុងការកំណត់លើនិយមន័យនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ ហើយក៏មិនអាចកំណត់សិទ្ធិរបស់ប្រជាជនក្នុងការស្វែងយល់ និងជ្រើសរើសគំរូនៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលស័ក្តិសមបំផុតសម្រាប់ប្រទេសជាតិរបស់ពួកគេដែរ។ ដូចសុភាសិតមួយលើកឡើងថា មានតែអ្នកពាក់ស្បែកជើងទេ ទើបដឹងថា ស្បែកជើងនោះត្រូវនឹងជើងគេឬអត់។
ស្រដៀងគ្នានេះដែរ ការវិនិច្ឆ័យថា ប្រព័ន្ធនយោបាយដែលអនុវត្តដោយរដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសមួយមានលក្ខណៈប្រជាធិបតេយ្យឬអត់គឺមានតែប្រជាជននៃប្រទេសនោះទេទើបវិនិច្ឆ័យបានគឺមិនមែនមជ្ឈដ្ឋានខាងក្រៅ និងក្រុមណាមួយជាអ្នកវិនិច្ឆ័យនោះទេ។
មានតែលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដែលប្រកាន់យកគុណតម្លៃរបស់មនុស្សជាតិជាស្នូលទេ ដែលអាចជំរុញ លើកកម្ពស់ និងពង្រឹងសន្តិភាពនិងភាពសុខដុមរមនាក្នុងតំបន់និងពិភពលោក ធានាឱ្យមនុស្សជាតិរស់នៅដោយសេចក្តីថ្លៃថ្នូរ ជួយមនុស្សជាតិឱ្យយោគយល់គ្នា និងគោរពពិពិធភាពនៃអរិយធម៌ និងពង្រឹងបន្ថែមទៀតនូវបរិយាប័ន្នដែលនឹងជំរុញឱ្យសាធារណជនពិភពលោកទទួលយកនូវភាពខុសគ្នានៅក្នុងអរិយធម៌ ដើម្បីជួយកសាងសហគមន៍ដែលមានអនាគតរួមគ្នាសម្រាប់មនុស្សជាតិ ដោយនឹងមិនទុកនរណាម្នាក់ឱ្យនៅឯកានៅលើមាគ៌ានៃការអភិវឌ្ឍឡើយ៕
លោក គិន ភា ប្រធានវិទ្យាស្ថានទំនាក់ទំនងអន្តរជាតិនៃកម្ពុជា រាជបណ្ឌិត្យសភាកម្ពុជា
